Այս հարցին մեր պատասխանը դրական եղաւ, մէկէ աւելի պատճառներով, որ սակայն կարելի է ամփոփել մէկ յայտարարութեան մէջ. այս նիւթը բաւարար չափով չէ՛ ուսումնասիրուած տակաւին. չէ՛ պեղուած: Այդ խնդիրը հանգամանօրէն քննելու առիթը պէ՛տք էր ստեղծել:
Արդարեւ, հայրենի հողին վրայ օտարներու կողմէ ճանչցուած պետական անկախ կառոյցի մը գոյառումն ու երկամեայ գոյութիւնը հայ հասարակութենէն ներս եօթանասունամեայ վիճաբանութիւններու եւ վէճերու առարկայ հանդիսացած է քաղաքական ու հասարակական բեմերուն վրայ: Երբ հայրենիքէն ներս միակուսակցական համակարգի տրամադրութեան տակ գտնուող ամբողջատիրական բոլոր միջոցները լծուած էին անկախ Հայաստանի կերտիչներու վարկաբեկման եւ անոնց քաղաքական հաւատամքի էութեան ամբողջական մերժումի աշխատանքին, կարելի չէր ակնկալել, որ խօսուի անկախութեան ժամանակաշրջանի մշակոյթին մասին: Որովհետեւ մշակոյթի մասին խօսիլ` կը նշանակէ խօսիլ փոփոխութեան, դրական հոլովոյթի, յառաջդիմութեա՛ն մասին: Իսկ, կ՛երեւի կը մտածուէր, «քաղքենիութեան եւ արեւմտեան կայսերապաշտութեան» հնազանդ կամակատարները ինչպէ՞ս կրնային այդպիսի դրական յատկանիշներու տէր եղած ըլլալ:
Զարմանալի կերպով մշակոյթի մասին արտերկրի իրենց աշխատութիւններուն մէջ շատ չեն խօսած նաեւ առաջին հանրապետութեան տարագրեալ ղեկավարները: Ասոնք իրենց հրապարակախօսական ու պատմագրական ճիգը կեդրոնացուցին գաղափարական գետնի վրայ հակազդելու իրենց դէմ կատարուած տեղի ու անտեղի ամբաստանութիւններուն եւ մեղադրանքներուն. նաեւ իբրեւ հիմնական դերակատարներ` ներկայացնելու հանրապետութեան ստեղծման շրջանը, ինչպէս նաեւ` մինչեւ խորհրդայնացում անոր հոլովոյթը: Կասկածէ վեր է, որ անբարենպաստ պայմաններու մէջ կատարուած այս աշխատանքը ծառայեց հայութեան մտքին մէջ վառ պահելու անկախ պետականութեան վերստեղծման գաղափարը: Տեղ-տեղ, սակայն, յուշագրական գրականութեան մէջ կարելի է նոյնպէս հանդիպիլ մշակութային սրամիտ մանրամասնութիւններու: Այսպէս, Սիմոն Վրացեան կը վկայէ, որ Լեւոն Շանթ Հայաստանի խորհրդայնացման թոհուբոհին մէջ աւարտած է իր «Շղթայուածը» թատրերգութեան աշխատանքները:
Վայրկեան մը մտաբերելով Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան հետ առնչուող անունները` պիտի տեսնենք, որ այդտեղ դերակատարներու մէկ կարեւոր մասը միաժամանակ հայ մտաւորականութեան փայլուն ներկայացուցիչներէն են: Եթէ Հայաստանի հողին վրայ մշակութային մարզէն ներս տարուած աշխատանքներու մասին երկար ատեն անդրադարձ չէ եղած, ապա, միւս կողմէ, ակնբախ է, որ Ցեղասպանութեան ընթացքին դէպի արտասահման տեղահան եղած հայկական զանգուածներու կազմակերպման եւ անոնց կրթական ու մշակութային կեանքի ղեկավարման մէջ հիմնական աշխատանք տարած է Հայաստանի խորհրդայնացման պատճառով փախստական դարձած մտաւորականութիւնը: Համազգայինը, որուն 90-ամեակը կը նշենք այս տարի, այդ մարդոց մտայղացման արգասիքն է. Հայաստանի Հանրապետութեան իր ժամանակի խորհրդարանի նախագահ Լեւոն Շանթ, կրթական նախարար Նիկոլ Աղբալեան ու վարչապետ Համօ Օհանջանեան Համազգայինի առաջնակարգ հիմնադիրներէն հանդիսացան:
Ահա աւելի քան քառորդ դար է, որ կարելիութիւնը կայ ազատօրէն ու մանրամասնօրէն ուսումնասիրելու այդ շրջանի հայկական պետութեան կեանքի բոլոր ոլորտները: Անկախ հանրապետութեան 100-ամեակին առիթով ցայսօր տեղի ունեցող գիտաժողովներու թիւն ու անոնց մասնակից գիտնականներու բազմութիւնը փաստ է, որ այդ շրջանի պատմութեան վերաբերեալ հետաքրքրութիւնը մեծ է: Նոյնը կը փաստէ նաեւ այսօ՛ր սկսող` հանրապետութեան կրթամշակութային կեանքը շօշափող գիտաժողովին ներկայացած զեկոյցներուն թիւն ու անոնց վերնագիրներուն զանազանութիւնը:
Այս բոլորով հանդերձ, կարելի չէ յաւակնիլ, որ ատենին Հայաստանի պետականութեան` պատմութեան մութ վիհերէն տեսանելի ու շօշափելի մակերես բարձրացած ըլլալու կարեւորութիւնը լիովին գիտակցուած է հայկական հաւաքականութեան կողմէ: Այլապէս, ինչպէ՞ս բացատրել քայլերգ-օրհներգի մասին մերթ ընդ մերթ բարձրացող եւ իսկոյն մարող հարցի պարագան. կարծես թէ օրհներգի գեղարուեստական արժէքը աւելի կարեւոր ըլլար, քան` անոր մարմնաւորած խորհուրդը: Այս իմաստով, լուրջ ընելիք կայ ժողովրդային մակարդակի վրայ, բայց մանաւանդ` կրթական ոլորտէն ներս: Հայաստանի Ա. Հանրապետութեան իրական պատմութիւնը` իր հերոսական դրուագներով ու գաղափարական հոյակապ ու օրինակելի տիպարներով, աստիճանաբար պէտք է վերածուի իւրաքանչիւր հայ պատանիի եւ երիտասարդի գիտակցական եւ զգացական աշխարհներու` ազգային կազմաւորման նպաստող գլխաւոր առանցքներէն մէկը: Համահայկական կրթական նուազագոյն ծրագրի մը որդեգրումը պիտի նպաստէր անկասկած ճշմարտութեան վրայ հիմնուած մէկ տեսակի հայրենասիրութեան ընդհանրացման:
Անհրաժեշտ է, որ պատմութենէն անցնելով մերօրեայ իրականութեան` այս մշակոյթը հետեւողականօրէն ժողովրդականանայ: Մէկէ աւելի ազգային հիմնական հայեցակարգերու գոյակցութիւնը, որոշ պայմաններու մէջ, վտանգաւոր կրնայ ըլլալ հասարակութեան մը համար: Ատենն է կազմելու համահայկական նուազագոյն հայագիտական կրթական ծրագիր մը` բազմացնել կարենալու համար հայութեան զանազան ու այլազան մասնիկներուն մէջ հայկական ինքնութիւնը յատկանշող տարրերու քանակը: Այս ձեւով ժամանակի ընթացքին, համբերութեամբ, աստիճանաբար կը ստեղծուի համահայկական քաղաքացիական հասարակութիւնը:
Երեւան, 15 Մայիս 2018