Կþուզեմ այնտեղ, Հայաստանի մէջ, հայ ժողովրդին հետ ըլլալ©©©», ողջ կեանքում երազեց սեփական ժողովրդի արեւոտ օրերի ու լուռ տառապանքների թարգման արձակագիրը՝ Համաստեղը: Այսօր Համաստեղը հայրենիքում է իր գրականութեամբ՝ ոչ համեստ հոգեւոր ժառանգութեամբ, որն այլեւս մեր մեծ մշակոյթի անօտարելի բաժինն է:
Մարտի 27-ին Երեւանի պետական համալսարանի բանասիրութեան բաժանմունքում հրաւիրուած Համաստեղին նուիրուած գիտաժողովով էլ Համազգայինի Հայաստանի գրասենեակը մեկնարկեց Համազգայինի յոբելենական տարին՝ միութեան հիմնադրման 80ամեակին առիթով: Սրահը լեփ¬լեցուն էր© ներկաներին՝ գրականագէտներ, պաշտօնական հիւրեր, քաղաքական գործիչներ, ուսանողներ, միաւորողը Համաստեղն էր, նրա գրականութեան ու գործի գնահատումը:
Բացելով գիտաժողովի աշխատանքները՝ ԵՊՀ-ի նախագահ, ՀՀ ԳԱԱ-ի թղթակից անդամ Արամ Սիմոնեանը նշեց, որ արդէն աւանդոյթ է դարձել Համազգայինի եւ Երեւանի պետական համալսարանի համագործակցութիւնը, եւ դա պատահական չէ. որովհետեւ երկու հաստատութիւնների՝ Համազգայինի եւ ԵՊՀ-ի հիմնադրման ակունքներում Նիկոլ Աղբալեանն է: ԵՊՀ-ի նախագահը կարեւորեց համատեղ գիտաժողովների, կրթական ծրագրերի կազմակերպման աւանդոյթը՝ այն դիտելով նաեւ Հայաստան¬Սփիւռք գործակցութեան առանցքում: Նա նաեւ համոզում յայտնեց, որ գիտաժողովը իր կարեւոր ներդրումը կþունենայ Համաստեղ արձակագրի գրական վաստակի արժեւորման գործում:
«Մեր հաճելի պարտականութիւնների եւ պարտքերի մէջ շարունակում է մնալ նաեւ սփիւռքահայ մշակոյթի եւ գրականութեան երեւելիների ներկայացումն ու արժեւորումը, դէմքեր, որոնք ժամանակի բերումով բացակայել կամ մոռացութեան են մատնուել», նշեց իր խօսքում Համազգային հայ կրթական եւ մշակութային միութեան Հայաստանի կառոյցի նախագահ, ՀՀ Ազգային ժողովի պատգամաւոր Լիլիթ Գալստեանը:
«Տարբեր առիթներով եւ տարբեր ժամանակներում արուել է Համաստեղի գրականութեան արժեւորումը, սակայն Համաստեղ արձակագրի, բանաստեղծի, թատերագրի եւ հասարակական գործչի ժառանգութիւնը եւ նրա գիտական գնահատականը ամբողջացնելու ճանապարհին մեծ գործ կայ անելու:
«Ըստ էութեան, սա առաջին ակադեմական գիտաժողովն է, որը կը փորձի համակողմանիօրէն, գիտական արդիական չափանիշներով գնահատական տալ կեանքում միշտ ներդաշնակութիւն որոնող, մարդկութեանը յուզող յաւերժական հարցերի պատասխաններ փնտռող, մշտապէս բարին պաշտող ու երկրպագող գրողի ժառանգութեանը:
«Իսկ ես վստահ եմ, որ նրա ստեղծագործութիւններին առնչուող շատ յարգելի պատասխաններ կը տրուեն, որովհետեւ այդ են ներշնչում մեր գիտաժողովին զեկուցումներով հանդէս եկող գրականագէտների, բանասէրների անունները» ընդգծեց Լ© Գալստեանը:
Գիտաժողովին ուղղուած ՀՀ կրթութեան եւ գիտութեան նախարար Լ. Մկրտչեանի ողջոյնի խօսքում նշւում էր©
«Սփիւռքի մեծագոյն գրողներից մէկին նուիրուած այս գիտաժողովը վկայում է ոչ միայն Համաստեղի, այլեւ Սփիւռքի հարուստ, բազմադէմ, հայաշունչ գրականութեան նկատմամբ եղած այն մեծ հետաքրքրութիւնը, որը զգացւում է մեր երկրում, յատկապէս այս ժամանակներում, երբ առաջնահերթ խնդիր է դառնում մեր ազգի գաղափարական, ազգային, մշակութային եւ հոգեբանական միասնութեան հարցը:
«Համաստեղը մէկն էր այն գրողներից եւ հասարակական գործիչներից, որն իր ամբողջ կեանքը նուիրեց Մեծ Եղեռնից յետոյ հայ ժողովրդի ներքին կեանքի կայացման, կազմակերպման հայրենանուէր գործին: Նրա ստեղծագործութիւնների ուսումնասիրութիւնը, որն ըստ էութեան նոր է սկսւում Հայաստանում, մեզ կþօգնի աւելի յստակ պատկերացնել 20-րդ դարի մեր ժողովրդի` մասնաւորապէս Սփիւռքի, բարոյահոգեբանական մտաւոր, զարգացման բարդ, տառապալից, հակասական ուղին»:
Համազգայինի Կենտրոնական վարչութեան ողջոյնը փոխանցեց Կենտրոնական վարչութեան անդամ Մկրտիչ Եափուճեանը, որում մասնաւորապէս ասւում էր©
«Համաստեղի մասին գիտաժողովը հայրենիքի եւ Սփիւռքի միջեւ համագործակցութեան փոքր օրինակներէն մէկը ըլլալով՝ կը խորհրդանշէ հայութեան աշխարհացրիւ մասնիկներու վերամիաւորման կամքը: Իսկ վերամիաւորման նպաստող այս փորձերը հայ ժողովուրդի վերապրելու ունակութեան ամէնէն հիմնական երաշխիքներէն մէկը պէտք է համարել:
«Ահա այս գործին լծուած է Համազգայինը իր համեստ միջոցներով: Արդէն շուրջ երկու տասնամեակ կþընէ, որ Երեւանի պետական համալսարանի եւ Համազգայինի միջեւ գործակցութիւնը դանդաղ, սակայն հաստատուն քայլերով կը հիւսէ հոգեմտաւորական վերամիաւորման թելերը հայութեան գլխաւոր երկու հատուածներուն միջեւ: Համաստեղը ի°նքը արդէն այդ հոգեկան միութեան լաւագոյն ներկայացուցիչներէն մէկն է: Ան իր գրական ստեղծագործութիւնը արտադրած է սփիւռքեա°ն պայմաններու մէջ, բայց նուրբ արուեստագէտի իր գրիչով նկարագրած է հայկական գիւղը, անձրեւի կաթիլներու եւ հայկական հողի խառնուրդէն արձակուած համն ու բուրումը»:
Գիտաժողովի մասնակիցներին ողջունեց նաեւ Հայաստանի Գրողների միութեան նախագահ Լեւոն Անանեանը՝ բարձր գնահատելով Համազգայինի առաքելութիւնը մեր գրական կեանքի անբաժին մասնակիցը դարձնելու համար կուսակցական¬գաղափարական մեկնակէտով մեզանից օտարած Համաստեղ գրողին:
Գիտաժողովին իրենց մասնակցութիւնն էին բերել ընկերային գիտութիւնների գրեթէ բոլոր բնագաւառները ներկայացնող գիտնականներ ոչ միայն Երեւանի պետական համալսարանից, այլեւ՝ Գիտութիւնների ազգային ակադեմիայի գրականութեան, լեզուի հիմնարկներից, Պետական մանկավարժական համալսարանից եւ Վ. Բրիւսովի անուան պետական լեզուաբանական համալսարանից: Գիտաժողովի լեփ-լեցուն դահլիճում ներկայացուեցին տասներեք գիտական քննութիւններ (Վ© Գաբրիելեան, Ա© Եղիազարեան, Ա© Աւագեան, Ս© Մուրադեան, Գ© Շահինեան, Հ© Մարգարեան եւ այլք), որոնք անդրադառնում էին Համաստեղ արձակագրի, բանաստեղծի ու թատերագրի ստեղծագործական տարբեր շերտերին ու գրական առնչութիւններին:
Գիտաժողովում ներկայացուեց նաեւ յատուկ այդ, ինչպէս նաեւ Համազգայինի 80-ամեակի առիթով հրատարակուած «Համաստեղ© հատընտիրը պատմուածքներ» ժողովածուն, ուր տեղ են գտել հեղինակի երեք՝ «Գիւղը», «Անձրեւը» եւ «Քաջ Նազարը եւ 13 պատմուածքներ» ժողովածուներից ընտիր գործեր:
Իսկ շատ շուտով գիտաժողովի զեկուցումները կþամփոփուեն եւ Համազգայինի կողմից կը հրատարակուեն առանձին գրքով՝ գրականագէտների ու ընթերցող լայն շրջանակների հնարաւորութիւն տալով ծանօթանալ Համաստեղին նուիրուած առաջին ակադեմական գիտաժողովի նիւթերին:
Ինչպէս նշում էին մի շարք գրականագէտներ՝ գիտաժողովը Համաստեղի վերարժեւորման ճանապարհին առաջին լուրջ, ակադեմական քայլն էր, իսկ Համաստեղի բազմաշերտ ժառանգութիւնը բացելու, ընթերցողների լայն շրջանի ներկայացնելու ուղղութեամբ շատ աշխատանք կայ դեռ անելու:
Մարիաննա Դիլաքեան